کتاب تئوریک نه فنی
امّا بیل نیکولز کیست و آشنایی با نظریات او چرا مهم است؟
نویسنده کتاب مقدمه‌ای بر فیلم مستند، استاد رشته مطالعات سینما و مدیر این رشته در در دانشگاه دولتی سان فرانسیسکو است. نخستین کار مهم او گردآوری کتابی است از مجموعه مقاله‌هایی در همین رشته به نام فیلم‌ها و روش‌ها Movies and Methods (1985). کتابی که ارتباطی به سینمای مستند ندارد و یکی از نخستین نمونه‌های مجموعه مقالات مهم در رشته مطالعات سینمایی است. کتاب مهم او در حوزه مطالعات سینمای مستند به نام Representing Reality: Issues and Concepts in Documentary بازنمایی واقعیت: مسائل و مفاهیم سینمای مستند در سال 1991 منتشر شد و کتاب بعدی‌اش به نام Blurred boundaries : questions of meaning in contemporary culture مرزهای محو: پرسش‌هایی درباره معنا در فرهنگ معاصر در سال 1994. مقدمه‌ای بر فیلم مستند که در سال 2001 منتشر شد شکل ساده‌تر همان مباحثی است که در کتابهای پیشین به تفصیل بیشتری مورد بحث قرار گرفته‌اند. مهم‌ترین این مباحث تقسیم‌بندی شیوه‌های مستندسازی توسط بیل نیکولز است که بعد از آن در همه کتابهای مقدماتی سینمای مستند به نام خود او آمده و تشریح شده است. فصل ششم کتاب به همین تقسیم‌بندی اختصاص یافته است. از چند سال پیش صحبت درباره شیوه‌های مستندسازی بیل نیکولز در میان ما هم شروع شد: شیوه تشریحی یا توضیحی با تاکیدی که بر یک راوی همه‌چیزدان دارد، بعد شیوه مشاهده‌ای که در آن دوربین از دخالت در رویدادها پرهیز می‌کند، به دنبالش شیوه‌های انعکاسی و دوسویه که در آنها دوربین و مستندساز دیگر خود را پنهان نمی‌کنند و به درجات مختلف در فیلم حضور پیدا می‌کنند و سرانجام شیوه performative که در ترجمه حاضر شیوه اجرایی ترجمه شده که ترجمه چندان مناسبی نیست. مقصود نیکولز از این شیوه بازگشت به روش‌های بیانگر و ذهنی است در گونه‌ای از فیلمسازی (یعنی فیلمسازی مستند) که به طور سنتی تاکیدش بر عینی‌گرایی بوده است. شاید شیوه نمایشی ترجمه مناسب‌تری باشد.
انتظار نداشته باشید که در این یادداشت کوتاه شیوه‌های یادشده را تشریح کنم. باید خود کتاب را بخوانید. این شیوه‌های در عین حال که مفهومی هستند، یعنی بنیاد تمیزشان از یکدیگر رشته‌ای تمهیدات فیلمسازی مستند است، امّا در یک معنای بسیار کلی تاریخی هم هستند و به ترتیب در دوره‌های تاریخی گوناگون یکی از این شیوه غالب بوده است. مثلاً شیوه تشریحی شیوه غالب مستندسازی در دهه 1920 بوده است، امّا تا امروز هم در کنار دیگر شیوه‌های ادامه دارد. در واقع با آمدن شیوه‌های جدید شیوه‌های قدیمی‌تر از میان نرفته‌اند بلکه در کنار روش‌های نو به حیات خود ادامه داده‌اند. امروز بیشتر شیوه‌ها حتی در یک فیلم در کنار هم وجود دارند و این هشداری است به نویسندگان نقد درباره فیلم‌های مستند که به دنبال این نباشند که ثابت کنند فلان فیلم مشاهده‌ای است و بهمان فیلم دوسویه یا اینتراکتیو.
شاید بپرسید اگر این کتاب راهنمایی‌های عملی ندارد و مستقیماً به کار تقسیم‌بندی مستندها هم نمی‌خورد، پس فایده‌اش چیست؟ فایده این کتاب هم مانند همه کتابهای نظری این است که بینش ما را درباره نوع فیلمسازی‌ای که در آن کار می‌کنیم افزایش می‌دهد. بعد از آشنایی با این تقسیم‌بندی ما با آگاهی بیشتری فیلم مستند می‌بینیم، به عیب و حسن شیوه‌های گوناگون آشنا می‌شویم و به فهم ما درباره فعالیتی که به آن مشغولیم عمق می‌بخشد. چشم‌مان را به روی امکانات تازه فیلمسازی مستند باز می‌کند و معنی انتخاب‌های‌مان را روشن‌تر می‌گرداند و به این ترتیب به طور غیرمستقیم برای کاری که می‌کنیم مفید است، اعم از اینکه این کار مستندسازی باشد، تماشای فیلم مستند یا نوشتن درباره فیلم مستند.
انتشار کتابهای نظری در حوزه سینما (در این مورد خاص در حوزه سینمای مستند) همیشه با این سوء تفاهم یا انتظار همراه است که گویی این کتاب‌ها قرار است مستقیماً به رشد فیلمسازی کمک کنند. دست کم گمان می‌رود که خوانندگان بالقوه کتاب، یعنی
فیلمسازان جوان، می‌توانند با خواندن این کتاب فیلم‌های خود را بهتر بسازند. گروه دیگری از خوانندگان بالقوه کتاب، یعنی نویسندگان و منتقدان سینمایی هم انتظار دارند با خواندن این کتاب نقدهای بهتری در زمینه فیلم مستند بنویسند. مدیر عامل مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی در پایان مقدمه‌اش در ابتدای کتاب از آن به عنوان یک اثر ”فنی و خوب“ یاد می‌کند و مترجم کتاب در مقدمه‌اش (که در پشت جلد کتاب هم آمده است) آن را ”فنی‌ترین اثر یکی از نظریه‌پردازان سینمای مستند“ می‌خواند. امّا واقعیت این است کتاب اصلاً فنی نیست. کتابی است نظری یا تئوریک. کتاب فنی آن است که به کاربرد ابزار فیلمسازی مستند بپردازد و راهنمایی‌هایی درباره حل مشکلات تصویربرداری، صدابرداری و تدوین فیلم‌های ارائه کند. از این دست کتابهای در خارج بسیارند. نباید با فنی خواندن کتابی مانند ”مقدمه‌ای بر فیلم مستند“ این توقع را در خوانندگان آن به وجود آورد که از این دست مباحث در کتاب خواهند یافت و با استفاده از آنها از این پس فیلم‌های بهتری می‌سازند.
امّا بیل نیکولز کیست و آشنایی با نظریات او چرا مهم است؟
نویسنده کتاب مقدمه‌ای بر فیلم مستند، استاد رشته مطالعات سینما و مدیر این رشته در در دانشگاه دولتی سان فرانسیسکو است. نخستین کار مهم او گردآوری کتابی است از مجموعه مقاله‌هایی در همین رشته به نام فیلم‌ها و روش‌ها Movies and Methods (1985). کتابی که ارتباطی به سینمای مستند ندارد و یکی از نخستین نمونه‌های مجموعه مقالات مهم در رشته مطالعات سینمایی است. کتاب مهم او در حوزه مطالعات سینمای مستند به نام Representing Reality: Issues and Concepts in Documentary بازنمایی واقعیت: مسائل و مفاهیم سینمای مستند در سال 1991 منتشر شد و کتاب بعدی‌اش به نام Blurred boundaries : questions of meaning in contemporary culture مرزهای محو: پرسش‌هایی درباره معنا در فرهنگ معاصر در سال 1994. مقدمه‌ای بر فیلم مستند که در سال 2001 منتشر شد شکل ساده‌تر همان مباحثی است که در کتابهای پیشین به تفصیل بیشتری مورد بحث قرار گرفته‌اند. مهم‌ترین این مباحث تقسیم‌بندی شیوه‌های مستندسازی توسط بیل نیکولز است که بعد از آن در همه کتابهای مقدماتی سینمای مستند به نام خود او آمده و تشریح شده است. فصل ششم کتاب به همین تقسیم‌بندی اختصاص یافته است. از چند سال پیش صحبت درباره شیوه‌های مستندسازی بیل نیکولز در میان ما هم شروع شد: شیوه تشریحی یا توضیحی با تاکیدی که بر یک راوی همه‌چیزدان دارد، بعد شیوه مشاهده‌ای که در آن دوربین از دخالت در رویدادها پرهیز می‌کند، به دنبالش شیوه‌های انعکاسی و دوسویه که در آنها دوربین و مستندساز دیگر خود را پنهان نمی‌کنند و به درجات مختلف در فیلم حضور پیدا می‌کنند و سرانجام شیوه performative که در ترجمه حاضر شیوه اجرایی ترجمه شده که ترجمه چندان مناسبی نیست. مقصود نیکولز از این شیوه بازگشت به روش‌های بیانگر و ذهنی است در گونه‌ای از فیلمسازی (یعنی فیلمسازی مستند) که به طور سنتی تاکیدش بر عینی‌گرایی بوده است. شاید شیوه نمایشی ترجمه مناسب‌تری باشد.
انتظار نداشته باشید که در این یادداشت کوتاه شیوه‌های یادشده را تشریح کنم. باید خود کتاب را بخوانید. این شیوه‌های در عین حال که مفهومی هستند، یعنی بنیاد تمیزشان از یکدیگر رشته‌ای تمهیدات فیلمسازی مستند است، امّا در یک معنای بسیار کلی تاریخی هم هستند و به ترتیب در دوره‌های تاریخی گوناگون یکی از این شیوه غالب بوده است. مثلاً شیوه تشریحی شیوه غالب مستندسازی در دهه 1920 بوده است، امّا تا امروز هم در کنار دیگر شیوه‌های ادامه دارد. در واقع با آمدن شیوه‌های جدید شیوه‌های قدیمی‌تر از میان نرفته‌اند بلکه در کنار روش‌های نو به حیات خود ادامه داده‌اند. امروز بیشتر شیوه‌ها حتی در یک فیلم در کنار هم وجود دارند و این هشداری است به نویسندگان نقد درباره فیلم‌های مستند که به دنبال این نباشند که ثابت کنند فلان فیلم مشاهده‌ای است و بهمان فیلم دوسویه یا اینتراکتیو.
شاید بپرسید اگر این کتاب راهنمایی‌های عملی ندارد و مستقیماً به کار تقسیم‌بندی مستندها هم نمی‌خورد، پس فایده‌اش چیست؟ فایده این کتاب هم مانند همه کتابهای نظری این است که بینش ما را درباره نوع فیلمسازی‌ای که در آن کار می‌کنیم افزایش می‌دهد. بعد از آشنایی با این تقسیم‌بندی ما با آگاهی بیشتری فیلم مستند می‌بینیم، به عیب و حسن شیوه‌های گوناگون آشنا می‌شویم و به فهم ما درباره فعالیتی که به آن مشغولیم عمق می‌بخشد. چشم‌مان را به روی امکانات تازه فیلمسازی مستند باز می‌کند و معنی انتخاب‌های‌مان را روشن‌تر می‌گرداند و به این ترتیب به طور غیرمستقیم برای کاری که می‌کنیم مفید است، اعم از اینکه این کار مستندسازی باشد، تماشای فیلم مستند یا نوشتن درباره فیلم مستند.
سلام آقای صافاریان
پاسخحذفعیدتان مبارک
می خواستم از شما بپرسم برای کسانی که میخواهند تازه قدم درسینمای مستند بگذارند چه توصیه و راهکاری دارید؟بخصوص اینکه کتابهای متفاوتی هم در بازار موجودست.
ممنون